Py biết đến từ khóa System Thinking khi vô tình search thấy Iceberg Model giải thích cho kiểu tư duy này. Từ đó, Py mới đọc thêm tài liệu để (đảm bảo) hiểu khái niệm (được thừa nhận và sử dụng rộng rãi). Và với Py, model này vẫn là cách diễn đạt dễ hiểu nhất về systems thinking.
Quan điểm
Cũng như nhiều khái niệm và đối tượng nghiên cứu khác, “systems thinking” được hình thành và phát triển qua nhiều thế hệ học giả, mỗi người lại soi chiếu từ một lát cắt riêng. Trong phạm vi những tài liệu Py có thể tiếp cận, bài viết này tập trung vào lập luận của Donella H. “Dana” Meadows (1941–2001) — nhà khoa học môi trường, nhà giáo dục và tác giả người Mỹ.
Bà được biết đến nhiều nhất với vai trò là đồng tác giả của Giới hạn của sự tăng trưởng (The Limits to Growth, 1972) — công trình đã làm rung chuyển thế giới khi cảnh báo về xu hướng dài hạn của dân số, kinh tế và môi trường, đồng thời khơi mào cuộc tranh luận toàn cầu về khái niệm phát triển bền vững. Sau đó, qua quyển Tư duy trong hệ thống: Dẫn nhập (Thinking in Systems: A Primer), Meadows tiếp tục mở ra một con đường mới: giúp công chúng thấu hiểu cấu trúc, hành vi và nhịp điệu của các hệ thống phức tạp — từ sinh thái, tổ chức đến xã hội con người.
Nói thêm, Iceberg Model không phải là công trình nghiên cứu của Donella Meadows. Đây chỉ là một trong những công cụ giảng dạy được phát triển sau này để giúp người học tiếp cận dễ dàng hơn với tư duy hệ thống. Mô hình này được nhóm dự án Academy for Systems Change giới thiệu và sử dụng như một phần trong sứ mệnh bảo tồn và lan tỏa di sản của Meadows.
Với Py, như đã chia sẻ ở phần trên, đây vẫn là mô hình trực quan và dễ thấu hiểu nhất cho đến thời điểm hiện tại — một khung đơn giản nhưng giúp mình “nhìn xuống phần chìm của tảng băng”, nơi cấu trúc và mô hình tư duy định hình mọi hành vi bên trên.
Diễn giải
Theo đúng hình ảnh của một tảng băng trôi1, mọi sự vật và hiện tượng đều có phần nổi và phần chìm — phần ta thấy, và phần ta chỉ có thể cảm nhận nếu chịu khó nhìn sâu hơn. Trong tư duy hệ thống, cấu trúc này thường được diễn giải qua bốn lớp quan sát:
- Events – Sự kiện
Đây là phần nổi trên mặt nước — những gì ta thấy, nghe, đo lường được.
Là các hiện tượng đang xảy ra trước mắt, những con số trên dashboard hay dòng tin báo cáo.
→ Câu hỏi ở lớp này: “Điều gì đang xảy ra?” (What is happening?) - Patterns of Behavior – Mẫu hình hành vi
Khi quan sát chuỗi sự kiện qua thời gian, xu hướng bắt đầu lộ diện.
Những điều tưởng chừng ngẫu nhiên dần có nhịp điệu, chu kỳ, và logic riêng.
→ Câu hỏi ở lớp này: “Những xu hướng nào đang lặp lại theo thời gian?” (What trends are there over time?) - System Structure – Cấu trúc hệ thống
Đây là phần chìm lớn nhất dưới mặt nước — nơi ẩn chứa các quy trình, chính sách, mối quan hệ và cơ chế tạo nên những mẫu hành vi lặp lại.
Chính cấu trúc này khiến các sự kiện không ngẫu nhiên, mà tuân theo một logic sâu hơn.
→ Hai câu hỏi trọng tâm ở lớp này:
• “Các phần trong hệ thống liên kết với nhau như thế nào?” (How are the parts related?)
• “Điều gì đang ảnh hưởng đến các mẫu hình đó?” (What influences the patterns?) - Mental Models – Mô hình tư duy
Sâu hơn cả cấu trúc là tầng của niềm tin, giả định và giá trị — những điều vô hình nhưng định hình cách hệ thống được tạo ra và vận hành.
Đây là nơi hình thành mindset, thứ quyết định mọi cấu trúc, hành vi và kết quả phía trên.
→ Câu hỏi ở lớp này, cũng là câu hỏi khó nhất:
“Những giá trị, giả định và niềm tin nào đang định hình hệ thống này?” (What values, assumptions, and beliefs shape the system?)
Ứng dụng
Phải nói thêm, iceberg model chỉ là một trong các ẩn dụ để dễ hình dung về system thinking, chứ bản thân nó không phải là cách diễn giải chính xác nhất (và duy nhất) về system thinking. Nên chắc chắn sẽ có những trường hợp dù cố gắng phân tầng đến mấy cũng khó thể diễn giải theo iceberg, hoặc thậm chí là không nên cưỡng ép để giải thích theo mô hình. Ở khía cạnh nào đó, bản thân nó chinh là một mental model – mô hình tư duy.
Tác giả Donella “Dana” Meadows cũng từng nói về tầm quan trọng của việc giữ tâm trí linh hoạt khi áp dụng tư duy hệ thống. Theo bà, “everything you know, and everything everyone knows, is only a model” (mọi điều ta biết – hay ai biết – đều chỉ là một mô hình, không phải sự thật tuyệt đối), và “Mental flexibility–the willingness to redraw boundaries, to notice that a system has shifted into a new mode, to see how to redesign structure — is a necessity when you live in a world of flexible systems.” (Tính linh hoạt trong tư duy — dám vẽ lại ranh giới, nhận ra khi hệ thống đổi nhịp, và sẵn sàng thiết kế lại cấu trúc — là phẩm chất thiết yếu để sống trong một thế giới luôn chuyển động.)2
Py diễn giải dài dòng như vậy cũng vì thật ra Py vẫn chưa biết cách “ứng dụng” tư duy hệ thống như thế nào cho đúng. Bởi Iceberg Model không giống fishbone diagram – nó không phải kiểu công cụ “làm theo hướng dẫn” là ra kết quả. Không có bước 1–2–3 rõ ràng để liệt kê triệu chứng (symptoms), xác định vấn đề (problem), rồi truy đến root cause và chốt lại bằng vài giải pháp khả thi. Iceberg không hứa hẹn đáp án. Nó chỉ mở ra một cách nhìn, buộc mình phải dừng lại, quan sát sâu hơn, và thành thật với những gì nằm dưới phần nổi của mọi chuyện.
Thế nên, dĩ nhiên, iceberg sẽ chỉ xuất hiện đâu đó ở những bài viết chia sẻ về việc “suy nghĩ cách mình đang suy nghĩ” (meta-recognition), chứ không phải như một framework để giải case. Với Py, việc này giống như “thiền” – kiểu tập thể dục cho não, làm giàu khả năng cho phần tiềm thức, để (theo lý thuyết thì) đưa ra quyết định hiệu quả hơn.
- Donella Meadows Project. (n.d.). Systems thinking resources. Donella Meadows Project. https://donellameadows.org/systems-thinking-resources/
- Meadows, D. H. (2001). Dancing with systems. Donella Meadows Project. https://donellameadows.org/archives/dancing-with-systems/
Hoặc nếu có hứng thú tìm hiểu thêm các công cụ khác thì bạn có thể tham khảo:
The Systems Thinker. (1990). Systems thinking tools: A user’s reference guide. Pegasus Communications. https://thesystemsthinker.com/wp-content/uploads/2016/03/Systems-Thinking-Tools-TRST01E.pdf
Cám ơn bạn đã nán lại cho đến những dòng cuối cùng này.
Chúc bạn nhiều may mắn và bình an.
Anpy
Leave a Reply