Gần đây Py đọc nhiều hơn về AI. Không phải những bài tung hô AI như một phép màu công nghệ, mà là những câu chuyện nằm sâu trong lớp dữ liệu, thuật toán và cấu trúc quyền lực đứng sau các mô hình AI ngày càng tinh vi. Càng đọc, càng thấy một câu hỏi cứ vang lên trong đầu: AI đang phát triển cho ai?
“Bàn tay vô hình”
Đến hiện tai, AI không còn đơn thuần là một công cụ – nó đang dần trở thành một phần mặc định trong đời sống hiện đại. Để đơn giản, Py tạm so sánh AI với quần áo: con người thời tiền sử từng sống trần trụi, chưa biết dệt vải hay có khái niệm về trang phục. Nhưng theo thời gian, việc mặc đồ không chỉ là sự tiến hóa về mặt sinh tồn, mà còn trở thành một thói quen xã hội, một quy ước gần như bất thành văn. AI cũng đang đi theo một lộ trình tương tự: từ công nghệ mới mẻ trở thành tiện ích phổ biến, rồi dần dần là điều “đương nhiên” phải có trong công việc, học tập, giải trí, và cả đời sống tinh thần. Nghĩ theo hướng này, Py chợt có một băn khoăn: nếu AI đang dần trở thành một phần tất yếu như việc mặc quần áo – phản ánh sự tiến hóa để con người thích nghi tốt hơn với môi trường sống – thì sự phát triển của AI có thực sự phục vụ cho sự thích nghi của xã hội, hay là đang bị định hướng bởi một nhóm người, một hệ thống quyền lực nào đó? Và nếu đúng là có sự kiểm soát ấy, thì ai là người đang nắm tay lái?
Thực tế cho thấy, phần lớn các công ty AI lớn hiện nay đều trực thuộc hoặc chịu ảnh hưởng từ các tập đoàn công nghệ khổng lồ1. OpenAI, vốn khởi đầu là một tổ chức phi lợi nhuận với sự tham gia của Elon Musk, nay đã chuyển sang mô hình vì lợi nhuận và nhận đầu tư lớn từ Microsoft. DeepMind – một cái tên tiên phong trong AI – đã được Google mua lại vào năm 2014 và hiện là một phần của Alphabet Inc. Trong một thế giới mà các tập đoàn công nghệ có quyền lực không kém gì các chính phủ, việc AI phát triển để tối ưu hóa lợi nhuận, thu hút sự chú ý, và khai thác hành vi người dùng gần như là điều hiển nhiên. Py tự hỏi: nếu AI – không còn là một công cụ đơn thuần, mà là một hệ sinh thái tự vận hành, tương tác và định hình xã hội – được thiết kế bởi những người mang cùng một hệ quy chiếu, cùng một mô hình lợi ích, thì liệu nó có thể đại diện cho đa dạng trải nghiệm con người?
Ví dụ hữu hình
Nhìn theo góc độ cơ bản, AI học từ dữ liệu, nhưng dữ liệu thì không trung lập. Không phải trải nghiệm nào cũng được số hóa, không phải tiếng nói nào cũng được lưu trữ, không phải cộng đồng nào cũng có cơ hội xuất hiện trong tập huấn luyện. Mà khi dữ liệu đầu vào đã thiên lệch, thì không có thuật toán nào có thể “trung lập” tuyệt đối. Nên câu trả lời của AI – dù trơn tru đến đâu – cũng vẫn là những chiếc gương phản chiếu xã hội với tất cả định kiến, thiên kiến, và khoảng mù của nó. Một nghiên cứu đăng trên Scientific Reports chỉ ra rằng AI không chỉ học thiên kiến từ dữ liệu huấn luyện mà còn có thể truyền những thiên kiến đó sang người dùng, ảnh hưởng đến hành vi và nhận thức ngay cả sau khi ngừng sử dụng AI2.
Có thể nói AI không chỉ phản chiếu, nó còn khuôn đúc lại xã hội. Khi những thành kiến vô hình được lặp lại bởi máy móc, người ta sẽ dễ tin là “khách quan”, là “khoa học”. Thử nghĩ, một mô hình chấm điểm hồ sơ ứng tuyển có thể loại nữ giới ra khỏi các vị trí kỹ thuật cao cấp, đơn giản vì dữ liệu lịch sử cho thấy phần lớn người được tuyển là nam. Một hệ thống gợi ý nội dung có thể củng cố định kiến, vì nó tối ưu hóa thứ được gọi là “sự tương tác”, bất chấp giá trị thật sự của thông tin.
Suy nghĩ riêng
Theo Py tìm hiểu, vẫn đã và đang có nhiều nổ lực trong ngành AI về chủ đề AI Ethics3. Những viện nghiên cứu, tổ chức độc lập như AI Now Institute, Algorithmic Justice League, hay Responsible AI Institute vẫn ngày ngày nêu lên cảnh báo và xây dựng công cụ giám sát. Các trung tâm như AI Safety Institute và UNESCO AI Ethics Observatory cũng đang cố tạo ra khung giám sát đạo đức toàn cầu. Nhưng dù cố thuyết phục mình, Py cho rằng những nỗ lực đó giống như vá từng chỗ rách của một tấm thảm quá lớn, trong khi bàn tay dệt thảm vẫn là của một hệ thống tư bản ưu tiên tăng trưởng hơn là công bằng.
Trong bối cảnh đó, Py lại nghĩ nhiều hơn về khái niệm “moral design” – thiết kế có đạo đức trong làm sản phẩm. Đây không phải là việc làm cho giao diện đẹp hay luồng mượt, mà là đưa yếu tố đạo đức vào ngay từ lúc đặt vấn đề sản phẩm: sản phẩm này có thể gây tổn hại cho ai không? Có đang khuyến khích hành vi nào có hại về lâu dài không? Có đang tạo ra sự bất bình đẳng không nhìn thấy không? Những câu hỏi đó không thể trả lời bằng số liệu, mà đòi hỏi người làm sản phẩm phải có sự tỉnh táo và thành thật đối diện với mặt tối của công nghệ mà mình tạo ra. Nếu design là cách mình tạo hình cho một tương lai, thì moral design là cách mình quyết định đâu là tương lai đáng sống.
Niềm tin riêng
Py vẫn tin, công nghệ vị nhân sinh là một giấc mơ đáng để giữ4 – nhất là khi chúng ta đang đứng trước thời điểm mà công nghệ, đặc biệt là AI, len lỏi vào từng ngóc ngách đời sống. Cách chúng ta tìm kiếm thông tin, trò chuyện, học tập, làm việc, thậm chí là yêu thương, đang ngày càng bị định hình bởi các thuật toán. Và chính vì vậy, lựa chọn có ý thức trong cách sử dụng AI – từ việc đặt câu hỏi tới cách huấn luyện và triển khai – không chỉ là trách nhiệm của những nhà phát triển, mà còn là quyền năng (và nghĩa vụ) của người dùng.
Người dùng có thể góp phần giải quyết bài toán đạo đức của AI bằng cách chủ động tìm hiểu nguồn gốc và cách hoạt động của các công cụ mình sử dụng, chọn những nền tảng minh bạch và tôn trọng quyền riêng tư, phản hồi có trách nhiệm với các nhà phát triển. Hoặc đơn giản hơn, hãy gắn tag “AI” cho những nội dung được tạo ra bởi các mô hình tiên tiến – như một cách minh bạch nguồn gốc và đồng thời thể hiện sự tôn trọng với công sức, tư duy và cảm xúc mà con người đã đặt vào những sáng tạo mang tính nhân bản.
Việc chọn lọc và lên tiếng không chỉ là bảo vệ chính mình, mà còn góp phần định hình một môi trường công nghệ lành mạnh và công bằng hơn. Vì rốt cuộc, công nghệ không phải là một thế lực xa lạ – nó được tạo ra, vận hành và duy trì bởi chính con người. Mà con người thì không ai hoàn hảo. Những sai lệch, thiếu sót, hay thiên kiến trong thiết kế hệ thống có thể xuất phát từ vô tình hơn là cố ý. Nên thay vì đòi hỏi một ngành công nghệ toàn năng hay vô nhiễm, có lẽ điều thiết thực hơn là mỗi người dùng cần tỉnh thức với lựa chọn và mục đích của mình.
- Al Jazeera. (2025, February 14). Why are Elon Musk and Sam Altman engaged in a war of words over OpenAI?, link
- Helberger, N., Eskens, S., Mertes, M., & Sax, M. (2023). Humans inherit artificial intelligence biases. Scientific Reports, 13, Article 15721, link
- IBM. (n.d.). AI ethics. IBM Think, link
- Đây là suy nghĩ của Py sau khi đọc cuốn Bá chủ AI của tác giả Parmy Olson, viết về cách OpenAI và DeepMind phát triển các mô hình AI tiên tiến, như ChatGPT và AlphaGo, và cách các tập đoàn công nghệ lớn như Microsoft và Google tham gia, ảnh hưởng đến hướng đi của AI.
Cám ơn bạn đã nán lại cho đến những dòng cuối cùng này.
Chúc bạn nhiều may mắn và bình an.
Anpy
Leave a Reply